03 2008

Evropa, prevodilačko gradilište

Ghislaine Glasson Deschaumes / Boris Buden

Prijevod: Maja Bogojević

Boris Buden: Jasno ste stavili do znanja što je glavni zadatak Transeuropéenes-a od samog početka, 1993. godine: istraživanje mogućnosti povratka političkoj i otvorenoj kritici esencijalizacije kultura, ali i etnizacije i komunitarizacije politike. Upravo ste u ovakvom konceptualnom okviru uveli pojam prijevoda. 22. broj Transeuropéennes-a (proljeće/ljeto 2002) nosi naslov: «Prevoditi, izmedju kultura». Zašto prevodjenje i zašto baš tada? Kako ste otkrili političko značenje i kritički potencijal prevodjenja?

 
Ghislaine Glasson Deschaumes: Transeuropéennes je jedan proces djelovanja, pomjeranje kritičke misli. Princip utemeljenja počiva na bliskoj povezanosti teorije i djelovanja. Djelovanje - promišljanje. Djelovanje provocira razmišljanje. Promišljanje podstiče djelovanje. Refleksija je za akciju «putanja pâda», kako je to izrazio kompozitor Ahmed Essyad, podsjećajući čemu treba da teži muzička fraza. Tako je bilo i sa Transeuropéennes, od 1993. godine, kada su djelovanje i promišljanje, blisko povezani, krenuli u provokaciju političkog. Kritička misao je bila u središtu obrazovnih i istraživačkih aktivnosti, u militantnoj akciji preko granica i, na kraju, u ideji otvorenih susreta. Radilo se o tome kako da neophodna konfrontacija razlika postane interakcija, postane mješavina (heterogenosti) - mêlée u čiju pohvalu je, a upravo u čast Sarajeva tada u opsadi, Jean-Luc Nancy otvorio prvi broj Transeuropéennes-a u jesen 1993. («Pohvala mêlée-u»[1]). To je bila jedna od polaznih putanja, na osnovu kojih smo elaborirali ovaj koncept «prevodjenja, izmedju kultura».

Važno je podsjetiti da je Transeuropéennes stvoren u procesu velikog preokreta. Za samo tri godine (1989.-1992.), pad Berlinskog zida, prvi rat u Zalivu, ratovi u bivšoj Jugoslaviji i rasparčavanje zemlje, gradjanski rat u Alžiru i porast moći fundamentalizama i etno-nacionalizama[2], svi ti dogadjaji su potresli Evropu i svijet. Časopis je rodjen iz potrebe da što hitnije reagujemo. Oslanjajući se na artikulaciju koja mora postojati izmedju «kulture i politike», potvrdjene još u prvom broju, časopis je otvorio polje rada kritike identitarnih diskursa i njihovih utjecaja na ljudsku, društvenu, političku i ekonomsku dislociranost, suočavajući se direktno sa pitanjem rata. Časopis je preispitivao Evropu kao horizont, «Evropu koja se odrekla same sebe» u jugoslovenskim ratovima, i to odmah nakon pada zida, kada Evropska unija nije znala prevesti samu sebe niti prevoditi zemlje nekadašnje «Druge Evrope»[3] i kada je sa njima gradila odnos po modelu potčinjenosti.

Na sličan način, časopis se bavio istraživanjem savremenih uvjeta zajedničkog života, civilnosti (Balibar) i postupanja u sporovima. Iz ovakve je produbljene analize teorijskih radova, posebno imajući u vidu prve kulturne Euro-mediteranske radionice (alternativna obučavanja mladih umjetnika, mladih intelektualaca, prevodilaca itd.) 1999. godine proizašao koncept «prevodjenja, izmedju kultura».

Taj koncept nastaje u momentu kada sazrijeva rad na Transeuropéennesu, i zapravo proističe iz njega. Časopis je uvijek težio da bude mjesto za prevodjenje, a većina njegovih autora nisu bili frankofoni. Godine 1999., časopis je već izdao dva dvojezična broja – francuski/engleski – a u pripremi je bio i treći, o podjelama. Već je bio usmjeren prema transformaciji u dvo-jezični, francusko/engleski časopis. Kao medjunarodni časopis kritičke misli, izrastao je u pravu tvornicu prevodjenja i to će ga odredjivati u godinama koje dolaze!

Kroz programe obuke koji su formirani 1994. godine, potom kroz istraživanja (od 1996. godine), kao i militantnim akcijama koje su se vodile tokom ovih godina, mi smo se svakodnevno suočavali sa izazovima prevodjenja, u svoj njegovoj složenosti. Multi-lingvističnost ciljnih grupa (studenti Balkana, mladi umjetnici Mediterana, itd.) je sama po sebi predstavljala izazov za svakog učesnika: stalni izazov prevodjenja. Ali ubrzo je postalo očigledno da ono što treba prevoditi u mnogome prevazilazi jezik, da je sama materija za prevodjenje istovremeno i mnogo obimnija i značajnija. Radi se o reprezentaciji svijeta, o imaginarnom, o memorijskim konstrukcijama, o odnosu prema tijelu i njegovim znakovima, prema pokretu, vremenu, prostoru, o načinima žanrovskog povezivanja itd. Radi se takodje o oslobadjanju od logike zajednice (od govora jezika zajednice, koja je samoj sebi dovoljna), o uspostavljanju cirkulacije znanja, njihovog prenosa i dijeljenja na jednakim osnovama, ukratko o jednoj pokretačkoj dinamici za demokratiju. Svaki student naših ljetnjih univerziteta, svaki istraživač ili umjetnik naših radionica, direktno se suočio sa ovim pitanjima. Radionice su, dakle, postajali fascinantni vrijeme-prostori procesa prevodjenja, koji su ponekad išli čak do graničnih iskustva: rat, tijelo, potisnuto sjećanje, podijeljeni jezik… U ovakvoj političkoj vježbi, sama ograničenja razmjene iskustava postajala su očigledna. Jasno je da postoji jedan «ostatak» (Balibar) koji se ne može prevesti, koji se ne može podijeliti sa drugima, i upravo ta «kost» mene posebno interesuje. Ona ne mora da proističe iz neprevodivog (koje će to zauvijek ostati po svojoj definiciji), koliko iz ne-prevedenog, koje je kontekstualno (u vremenu i prostoru). Ovaj «ostatak» učestvuje u praznom prostoru,  prostoru igre neophodne za prijevod, za ono «izmedju» koje poziva na interakciju i koje je centralno za «prevodjenje medju kulturama».

Na teorijskom planu, tri elementa su nas skoro istovremeno naveli da istaknemo, već krajem 1990.-ih, problematiku prevodjenja. Sa jedne strane, kritika logike dominacije u svim njezinim formama (uključujući i dominaciju zajednice nad pojedincem) artikulirala se posredstvom oblika savremene misli nastalih unutar različitih geo-kulturnih horizonata. Sa druge strane, analiza krize društvene sveze, neyamislivosti postojanja multi-kulturnih društava koja su umjesto principa «zajedničkog življenja» ustanovila pravo na razliku, kriza demokracije kao kriza odnosa drugosti u okviru logike jednakosti, bili su centralni za naš časopis.

Konačno, stvaranje identitarnih pregrada, koje se sve kreću u pravcu odbijanja hibridizacije, stvaranje fantazme o  svom čistom  jeziku, o sopstvenom čistom identitetu, sopstvenom čistom tijelu (u dvostrukom smislu: na francuskom «propre» znači i «pripadnost sebi, svoj, sopstveni» i «opran, čist, bez fleka»), navelo nas je da definišemo koncept identiteta kao proces, pokret, nešto što ima osobinu prijemčivosti, propustljivosti za susret sa drugima, uključujući tu i druge u sebi, i što se modificira u toku niza interakcija. Uzimamo u obzir, dakle, u svoj njenoj veličini subverzivnu dimenziju prevodjenja koja, za mene, ostaje fundamentalna.

Tako je, malo po malo, od 1999.godine, Transeuropéennes uspio da izgradi koncept «prevodjenje, izmedju kultura», koji je jasno obrazložen u dvadeset-drugom broju (2002.). Od tada, ovaj koncept cirkuliše i živi, nadopunjujući i plodno djelujući na teorijske radove gotovo svuda. Štaviše, on obogaćuje i novu fazu časopisa Transeuropéenne-a, kroz istraživačke radove, osobito na medjunarodnom Koledžu filosofije, i u njegovom novom izdavačkom projektu, i strukturiše svoje buduće aktivnosti, sa preciznijim pristupom politici prevodjenja, kao i njenom povezanošću sa procesom demokracije.

Suvišno je dodati da smo mi, od pojave prvog broja našeg časopisa, svjesno zauzeli stav protivljenja logici «rata civilizacija», potom i «dijaloga kultura» (pojam se pojavio, naime, kao protivteža borbi protiv terorizma, nakon 11. septembra 2001.), što zapravo predstavlja njegovo naličje. Transeuropéennes nije prestao da ističe heterogenost svake kulture, činjenicu da svaka kultura, svaki jezik učestvuje u dvostrukom procesu prevodjenja i hibridizacije. «Izmedju kultura» se, dakle, odnosi na «igru» koja obradjuje svaku kulturu, održava je otvorenom, i koja, zatim, sama postaje prijevod. Prevodjenje je pretpostavka koja se upušta u ovu igru.

Kao mjesto gostoprimstva za otvorene susrete i nomadski časopis, Transeuropéenne je u središtu prevodjenja, u medju-vremenima, medju-prostorima, razmacima, sporovima, koji se itekako tiču našeg kolektivnog bića. To inter-disciplinarno kolektivno biće, Transeuropéenne, predstavlja prag, jer je prijelaz izmedju jezika, izmedju načina razmišljanja, izmedju dalekih i bliskih imaginarija, izmedju kritičkih sistema. Oni su stalno u pokretu. Kako je to rekao Mustapha Laarissa, član redakcijskog odbora našeg časopisa, tokom jedne radionice na temu «Politike prevodjenja na Mediteranu» (Pariz, decembar 2005.), šok se dešava u svakoj kulturi, koja je uvijek u procjepu, on je u svakom od nas kao subjektima. Ne možemo od ovih prijelaza i ovih prijevoda napraviti slijepe ulice. Oni učestvuju, čini mi se, u horizontu svijeta, koji će se morati jednog dana osloniti na svjetsko pravo i svjetske demokratske modele organizacije.

 
Boris Buden: Postoji još jedan kontekst, koji je inspirisao vaše uvodjenje koncepta prevodjenja – historijski i politički kontekst današnje Francuske i Evrope, obje u dubokoj krizi: nacija-država u poznoj fazi koja gubi svoje značenje i značaj pod pritiskom globalizacije i paralizovanog projekta trans-nacionalne političke zajednice kojoj još uvijek nedostaje demokratska konstitucija. Što prevodjenje ima da ponudi u ovoj krizi: neku vrstu rješenja ili pak njeno produbljavanje? Šta biste vi više voljeli?

 
Ghislaine Glasson Deschaumes: U kontekstu mondijalizacije razmjena, standardizacije estetika i de-politizacije misli, očite uniformizacije koncepata i sistema razmišljanja, Evropa je jedan krhki, nepredvidljivi regionalni sistem, ali kojeg se ne smijemo, ni po koju cijenu, odreći iz pozicije kritike kao što je naša (mi, časopisi, naši kolektivi časopisa) ; ipak, biti će nam potrebno uvijek iznova de-centralizirati i prevazilaziti.

Naslov «Transeuropéennes»  pokazuje dvostruku želju oslobadjanja i impliciranosti: Evropu kao tačku polazišta ili prijelaza potrebno je uvijek iznova preispitivati iz «drugog mjesta», tačke u odnosu na koju se treba uvijek de-centrirati da bismo u nju mogli investirati. 1993. godine, to je značilo misliti Evropu i «njene druge», druge u Evropi, odnosno njene laissés-pour-compte [4], njene obespravljene, misliti Evropu na svojim granicama, u trenutku takodje – i ova koincidencija je značajna – kada se grupa filosofa iz Strasbourga zapitala o Evropi u nastajanju, pod prekrasnim naslovom «Géophilosophies de l’Europe» – Geofilosofije Evrope.[5]

Prije svega, radilo se za mene o tome da pomjerim linije podjele, da srušim mostove, prekršim nametnute granice, da ih preispitujem, da u tome istrajem do fizičkih izazova, kao jednog majskog dana 2002. kada je pedesetak žena iz svih zemalja bivše Jugoslavije i Francuske prešlo most kod Mitrovice, na Kosovu.

Moja prethodna iskustva, prije osnivanja Transeuropéennes, su me motivirala da neprekidno radim na povezivanju «Druge Evrope», osobito njenih disidentskih mislilaca i umjetnika, sa zapadnom Evropom. To je takodje jedno prevazilaženje, i to kulturno (i politički) zabranjenog, koji je nametnula logika podjele i realnost zida. Francuska mi je izgledala od početka mojih studija kao fundamentalno etno-centrična. Od tada, ništa se, na žalost, nije desilo što bi protivurječilo ovoj jakoj tendenciji. Ipak, dobro znamo da nacionalni nivo nije danas sam po sebi relevantan. Proučavati i razumjeti jedno društvo, nacionalno pravo, nacionalnu ekonomiju bez njihovog postavljanja u perspektivu Evrope i svijeta je neodgovorno i opasno. Jednako je neodgovorno i opasno prezirati artikulisanje ovih perspektiva u odnosu na stupnjeve lokalnog konteksta.

Transeuropéennes  se oslanja na francuski jezik, to mu je potpora. To je jezik koji volim, na kojem volim pisati i na koji volim prevoditi, mada prevodjenje nije moja profesija. Ali, projekat Transeuropéennes-a je evropski i svjetski.

Danas, Evropa se projektuje prema svijetu polazeći od centralističkog diskursa, gradi odnose sa susjedima prema principima logike centar-periferija. 1993. godine, Evropa je bila pitanje, rt okrenut prema «drugom rtu» (Derrida). Ovaj prostor promišljanja, otvoren padom zida, ponovo je zatvoren od strane evropskih institucija i vlada starih država članica. Ni u jednom trenutku nije data šansa zemljama nekadašnjeg istočnog bloka da započnu prevodjenje, da povežu svoju prošlost sa evropskom sadašnjošću. Tabula rasa koja ih je dočekala u ime demokratske tranzicije «prema Evropi» je ostavila društva u amneziji, društva koja potiskuju jedan dio proživljenog i dio svoje historije. Horizont Evrope kao projekat je porušen u Sarajevu i u ratovima bivše Jugoslavije. Nije se oporavio proširenjem.

Institucionalni izbor nije ležao u biranju izmedju produbljivanja i proširenja, što je suprotno onome što se tada smatralo. Ono što treba posebno preispitati je sama priroda ponašanja prema zemljama prethodno povezanim sovjetskim sistemom. Evropske institucije su se koncentrirale na acquis communautaires (zajednička dobra u smislu cjeline EU zakona, regulacija i odluka), a zemlje kandidatkinje su se susrele samo sa Evropom (njihovim horizontom u toku hladnog rata) kao normativnim skupom koji ona de facto konstituiše. Da ove zemlje imaju takodje svoja stečena znanja i dobra nije zapadu palo na pamet. Može se govoriti o odredjenom simboličkom nasilju (od strane pobjednika?) u odnosu na takozvana društva u demokratskoj tranziciji. Logika pobjednika nije logika prevodjenja. To je logika razvijanja sistema pobjednika. Proces pridruživanja je karakterisao veliki deficit prevodjenja, u najširem smislu riječi. To što su potom nastupili lomovi, kao na primjer u trenutku izbijanja rata u Iraku, bilo je nemoguće izbjeći.

Kroz proces masovnog pridruživanja, Evropska Unija se samokonsolidovala u svojoj normativnoj funkciji, onoj istoj koja rukovodi odnosom koji je ona predložila svojim susjedima («evropska politika susjedstva»). Ona takodje upravlja reprezentacijom Evrope koju zajedničarski diskurs nudi svijetu, snažno okarakterisanom ovom istom pozicijom: od centra koji zrači prema periferiji. Suočen sa takvom situacijom, kolektivu Transeuropéennes-a pristaje da pokrene u Evropi i na njenim granicama gradilište za prevodjenje i gradilišta prijevoda.